آشنايي با باغ های ایرانی - 1

باغ ايراني به عنوان يک ساختار کامل، بيانگر رابطه تنگاتنگ ميان بستر فرهنگي و طبيعي است و نشانه‌اي از سازگار نمودن و همسو کردن نيازهاي انسان و طبيعت است.
در گذشته باغ ايراني بروز توان نهفتة محيط و ادراک پيچيدگي‎هاي آن بود. خالق باغ با اتکا به دانش تجربي خود فضايي را ايجادمي‎‎كرد که باعث بقا و پويايي بستر طبيعي مي‎‎شد.باغ‎هاي تاريخي از آثار مهم گذشته در ايران، به خاطر ارزش‎هاي چند گانه محيطي، سودمندي و زيبايي‎شناسي که کليه حواس پنجگانه را درگير مي‎کند به عنوان ميراث ملي و سندي با ارزش از هويت تاريخي و فرهنگي بايست شناسايي، فهرست‎بندي و به طور پويا و پيوسته حفاظت و نگهداري گردد.آغاز انتظام‎بخشي به باغ را بايد در زمان هخامنشيان جستجو نمود. در باغ‌هاي سلطنتي پاسارگاد (قرن 6 قبل از ميلاد) با توجه به شبکه منظم مسير سنگفرش آب‎روها مي‎توان ادعا نمود که شکل چهار باغ و نظم چهار قسمتي در اينجا به ظهور رسيده است و در دوران پس از اسلام منشاء باغ‌هاي چهار قسمتي اسلامي بوده است.
در دوره ساساني ( 633-224 م) باغ‌سازي گسترش فراواني مي‎يابد. جايگاه والاي طبيعت در تفکر زرتشت به ويژه پرستش آب موجب گرديد تا علاوه بر انتظام انساني در باغ چشم‌اندازها و انتظام بستر طبيعي نيز مطرح گردد. باغ قصرهاي اين دوره همانند تخت سليمان و کاخ فيروزآباد بيستون در بسترهاي طبيعي جذاب مانند درياچه و چشمه مکان‎يابي گرديدند.
تنوع هندسي مشخص‎ترين ويژگي باغهاي اين دوره است. انتظامهاي محوري، مرکزي و چهار بخشي در باغهاي اين دوره ديده مي‎شود. با استقرار تمدن اسلامي در دوره بني‎اميه در سامره و اندلس باغهايي احداث گرديدند که همچنان باغ‎هاي ساساني مورد الگو برداري قرار گرفته بود.
بسياري از محققين با شکوه‎ترين عصر باغسازي در ايران را در دوره صفوي مي‎‎دانند. در اين دوران باغات در گستره شهر به عنوان عنصر شکل‎دهنده ساختار فيزيکي شهر بودند و همچون منظومه‎اي سبز تمامي ساختار شهر را تحت تاثير قرار مي‎دادند.باغسازي در دوران صفويه از قزوين شروع شد. اين شهر به عنوان پايتخت صفوي انتخاب گرديد و به صورت باغ شهر سازمان يافته بود که اکنون از باغهاي درباري بجز چند ساختمان چيزي باقي نمانده است. در زمان شاه عباس، پايتخت از قزوين به اصفهان تغيير مکان داد.
در اصفهان از همنشيني فضاهاي شهري، خيابان، ميدان و باغ ساختار هندسي اين باغ شهر شکل گرفت. ميدان نقش جهان به شکل مستطيل و خيابان چهارباغ به صورت خطي عمود بر رودخانه زاينده رود، 2 عنصر اصلي شکل دهندة شهر اصفهان بودند. در واقع نظام کالبدي شهر از تقاطع دو محور چهار باغ و رودخانه شکل گرفت.سير تحول طراحي باغ در دوره صفويه نيز هماننده زنجيره‎اي به دورة تيموريان مرتبط بوده و در دوران قاجاريه به علت ارتباطات فرهنگي گسترده ايران با اروپا نشانه‎هايي از الگوي باغ‎سازي اروپايي در باغهاي ايران نفوذ كرد و در دوران پهلوي به علت سهولت تردد بين ايران و ديگر كشورهاي اروپايي احداث باغها و پاركهاي اروپايي و يا آميخته اي از آنها رواج يافت.
ابتدايي‎ترين و ساده‎ترين اصل هندسي باغ ايجاد محوري در ميانه باغ و به موازات طول آن مي‎باشد. بطور معمول دو طرف اين محور درختان سايه‎انداز کاشته شده است. هندسه باغ از تقسيمات راست گوشه تشکيل شده است. مهمترين اين تقسيمات، انتظام چهار بخشي است. انتظام باغ بر اساس هندسه محوري و تقارن است. اين انتظام در قالي‎هاي ايراني نيز قابل جست و جو مي‎باشد و عناصر اين انتظام (آب، گياه و معماري) در نگارگري ايراني موجوداند و تصويري ايده‎آل از باغ ايراني را ارائه مي‎دهند. شکل باغ ايراني شامل انتظام آب، انتظام گياه و انتظام معماري است.

1) آشنايي با باغ فردوس

باغ و عمارت ييلاقي فردوس در اراضي محمديه با دو عمارت در شمال و جنوب به دستور محمد شاه قاجار (1264-1250) ساخته شد که عمارت شمالي به کلي ويران و عمارت جنوبي فعلا پا برجاست.اين باغ به شماره 1876 مورخ 11/5/76 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. تاربخ بناي باغ فردوس به دوران محمد‌شاه که سومين پادشاه قاجار بود مي‎رسد. پايه اين باغ و عمارت ييلاقي را حاجي ميرزا آقاسي، صدراعظم محمدشاه ريخته است.
عمارت باغ فردوس در قسمت شمالي باغ ساخته شده است و از ابتدا به صورت کاخ و محل اقامت اعيان، تزئين شده است. مساحت باغ20 هزار متر مربع و طولش در حدود 280 متر و مساحت عمارت 1000 متر مربع، شامل سه طبقه و نيم، به عرض 26 متر و به طول تقريبا 34 متر است. شيب زمين آن از شمال غربي به جنوب شرقي است و تندي اين شيب به حدي است كه كف طبقه اول بنا با قسمت جنوبي باغ و سقف آن با قسمت شمالي باغ هم سطح است.
بعد از فوت محمدشاه در سال 1264 هـ . ق، ناصرالدين‎شاه اراضي اطراف اين باغ را از مالکان خريد و به باغ افزود و پس از اينکه دختر خود را به معيرالممالک، پسر نظام‎الممالک، داد اين باغ را به عنوان هديه ازدواج به او بخشيد و از او خواست ساختمان عمارت جنوبي را تمام کند. معيرالممالک که خود معمار بود پس از خرج مبالغي هنگفت ساختمان را به اتمام رساند و مراسم عروسي را در همين باغ برگزار کرد.
پس از فوت نظام‎الدوله، اين باغ و ساختمان به پسرش دوست‎علي خان معيرالممالک، رسيد. دوست‎علي خان به باغ و ساختمان آن اهميتي نمي‎داد و هر وقت به ييلاق مي‎آمد، نزديک مظهر قنات زير چنارها براي خود خيمه و خرگاهي بر پا مي‎کرد. در نتيجه به دليل عدم مراقبت و رسيدگي اين ساختمان رو به خرابي گذاشت. او سنگهاي مرمر بنا را از جا کند و در نماي عمارت اميريه (مدرسه نظام فعلي) به کار برد.
حاجي ميرزا حسين پسر حاجي ميرزا خليل، تاجر شيرازي كه در سراي امير حجره داشت باغ فردوس را از دوستعلي خان معيرالممالک خريد و دست به تعميرات آن زد. پس از او ميرزا حسين تهراني در سال 1308 هـ . ق مالك باغ شد. در حدود سال 1318 هـ . ق در زمان مظفرالدين‎شاه، ميرزا اسماعيل خان امين‎الملك، برادر امين‎السلطان اتابك، آنجا را خريداري كرد. در حدود سال 1329هـ . ق براي سومين بار اين باغ رو به خرابي گذاشت. محمد ولي‎خان سپهسالار تنكابني (خلعتبري) آن را از ورّاث امين‎الملك به مبلغ 18هزار تومان خريد.

تجارتخانه طومانيانس كه از محمد ولي‎خان سپهسالار مبلغي طلبكار بود براي وصول طلب خود به عدليه مراجعه كرد. مراجع امر هم پس از رسيدگي، باغ و عمارت را در مقابل طلب به طومانيانس دادند. پس از چندي دولت وقت در مقابل وجهي كه از طومانيانس طلبكار بود باغ را ضبط كرد و اراضي آن را متري 2 تومان و 3 تومان به كارمندان وزارتخانه‎ها فروخت كه قيمت آن را پنج ساله به اقساط بپردازند. قسمتي كه باغ فردوس كنوني است در سال 1316 هـ .ش. به دستور علي اصغر حكمت، وزير معارف، خريداري شد و عمارت آن مرمت گرديد و دبيرستان شاپور تجريش در آنجا داير شد.
در دوران پهلوي دوم، اين بنا به دفتر برنامه‎ريزي جشن‎هاي ۲۵۰۰ ساله اختصاص يافت و پس از پيروزي انقلاب اسلامي در اختيار صدا و سيما و بعد از آن زير نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي به مركز اسلامي آموزش فيلم‎سازي تبديل و سپس با هماهنگي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، بنياد سينمايي فارابي، سازمان ميراث فرهنگي کشور و شهرداري تهران براي محل دائمي «موزه سينما» در نظر گرفته شد و موزه سينما در ۲۸ شهريور ۱۳۸۱ با حضور رئيس‎جمهور وقت، رسماً افتتاح شد.

2) آشنایی با باغ عباس‎آباد (بهشهر)

اين باغ در 9 كيلومتري جنوب شرقي شهر بهشهر واقع در استان مازندران در ميان جنگلهاي كوه جهان مورا، در پيرامون درياچه‌‌ طبيعي به دستور شاه عباس اول به صورت پلكاني و مطبق در 3 سطح احداث شد
مجموعه مذكور در قسمت جنوب به روستاي فرادست ييلاقي هزار جريب، در قسمت شرقي به جاده روستاهاي پاسند - هزار جريب، در غرب به اراضي كشاورزي و در قسمت شمال به روستاي علي تپه محدود مي‌گردد.
راه دسترسي به مجموعه مذكور از طريق جاده آسفالته‌اي است كه از جاده اصلي بهشهر - گرگان منشعب شده و بعد از عبور از روستاي التپه به محوطه مذكور منتهي مي‌گردد.

مجموعه مذكور شامل سد، بناي مركز مخزن سد، حمام، باغ، محوطه گلباغ (ايستگاه توزيع آب)، محور آبرساني به طول 600 متر، دو برج آجري به فاصله 186 متري از باغ و همچنين با فاصله 156 متري از يكديگر مي‎باشد كه احتمالاً به سال 1020 تا 1021 هـ . ق احداث گرديده است، واحد صنعتي (آسياب آبي)، محل احتمالي كاخ پادشاهان صفوي و مراكز پخت سفال و آجر و همچنين واحدهاي مسكوني بخش خدمه، جاده‌هاي سنگ‌فرش ورودي به مجموعه و جاده‌هاي سنگفرش از محل باغ به كاخ و از محل باغ به محل آسياب مي‌باشد.

درياچه اين مجموعه با وسعتي بالغ بر 10 هكتار با عمارتي در مركز آن، كه در زمان آبگيري درياچه عمارت با ارتفاعي بالغ بر 18 متر به زير آب مي‎رود و فقط سقف آن همراه با درختچه‌هايي نمايان است.

3) آشنايي با باغ چهلستون مازندران (ديوانخانه)

باغ چهلستون اشرف واقع در استان مازندران، در زمين شيب‌دار دامنه‌ شمالي كوه برزو (پيشكوه جهان مورا) از شمال به جنوب ساخته شد.
اين باغ با ابعاد 170متر عرض و550 متر طول، در سال 1021 هـ.ق به دستور شاه عباس طرحريزي و طي چند سال احداث شده و محل بار عام و تشريفات شاه عباس و پذيرايي مهمانان بوده است. اين باغ داراي دو خيابان اصلي مي‎باشد كه محور طولي باغ با چشم‌اندازي به سوي شمال و دريا است، و در نقطه تقاطع آنها، استخر بزرگ باغ قرار دارد.
در بخش جنوبي، ‌آب نهر پس از گذشتن از چهار حوضچه،‌ از زير بنا عبور كرده و روبه روي نماي شمالي، ‌از آبشار كوچكي سرازير و به استخر مستطيل بزرگ در محور شمالي ـ جنوبي(با ابعاد 3/36*416 متر) مقابل عمارت مي‎ريزد.
دور تا دور استخر،‌ در زمان شاه عباس اول گودال‎هايي براي قرار دادن شمع وجود داشته است كه هنگام تشريفات،‌ آنها را روشن مي‎كردند و به همين مناسبت آن را حوض نور مي‎ناميدند و به واسطه شيب زمين، ‌آبشارهاي كوچك با كف سينه كبكي، ‌در محل ريزش آب از يك سطح به سطح ديگر در محور اصلي وجود دارد.

پوشش گياهي باغ را عمدتاً: درختان سرو (به صورت خطي در امتداد محور‎هاي اصلي باغ)، نارنج، پرتقال، ليمو، خرمالو (در كرتهاي مختلف باغ)، چنار، شاه بلوط، توت، انار و گل‎هاي مختلفي چون رز تشكيل مي‎دهد.
باغ ديوانخانه به سال 1356 به شماره 1537در فهرست آثار ملي كشور به ثبت رسيده‌ و هم اكنون نيز شهرداري بهشهر در عمارت آن مستقر و محوطه، به پارك عمومي تغيير كاربري داده است.

4) آشنايي با باغ چشمه‌عمارت (حوض‎خانه )

اين باغ عظيم و باشكوه در استان مازندران در قسمت جنوب شرقي باغ‌تپه و باغ‌شاه در محوطه‌اي به طول حدود 410 متر و به عرض حدود 135 متر و فرم مستطيلي آن در جهت شيب زمين و به سمت شمال غربي، در زمان شاه عباس در بهشهر ساخته شده‌است.
در منتهي‎اليه جنوب شرقي باغ، كوشكي مربع به ابعاد 22*26 متر، در دو طبقه با تزيينات گچ‌بري و كاشي‌كاري واقع شده‌است. وسط اين عمارت، چشمه‌اي از دل زمين مي‌جوشيد كه در چهار سمت توسط جوي‌هايي باغ را آبياري مي کرد.
در طبقه همكف چشمه طبيعي(مظهر آب) قرار گرفته،‌ آب از اين مظهر از 4 طرف بنا خارج شده و به كانالي كه دور تا دور بنا وجود داشته، سرريز مي‎شده است.
در گذشته به دليل شيب زمين، سطح باغ تراس‎بندي شده و در امتداد محور اصلي آن، تعداد زيادي آبشارهاي كوچك به وجود آمده بود، كه آب با عبور از هر يك از آنها به حوضچه بعدي وارد مي‎شده و بجز حركت آب در محور اصلي جهت نمايش و زيبايي به مسيرهاي فرعي جهت آبياري باغ‎ها،‌ مزارع و كشتزارهاي خارج از باغ هدايت مي‎شده است.

در امتداد محور اصلي باغ، رديفي از درختان سرو كاشته شده بود، كه در حال حاضر اثري از درختان مذكور به چشم نمي‎خورد.

همچنين بخشهايي از محوطه باغ كه به صورت تراس‎بندي بود، به فضاهاي مسكوني و قسمتي از آن به سازمان آب اختصاص دارد و تنها بخشي از بناي تخريب شده و قسمتي از ديوار باغ و ورودي در ضلع جنوب شرقي باقي مانده است. اين باغ در سال 1352 به شماره 948 در فهرست آثار ملي ايران به ثبت رسيد.

5) آشنايي با باغ‌هاي اشرف‎البلاد

شهر اشرف‎البلاد را شاه عباس اول در سال 1021 هـ . ق (1612 م)، در كنار سواحل درياي خزر در دامنه رشته كوه‎هاي البرز احداث كرد.
مجموعه باغهاي اشرف از 6 باغ متصل به يكديگر كه با ديواره‎هاي سنگي از هم جدا مي‌شدند، احداث شده است.
اين باغها شامل باغ و عمارت چهل‌ستون، باغ چشمه و باغ تپه در جنوب شرقي چهل ستون، باغهاي خلوت، باغ شمال و باغ صاحب‎الزمان در غرب چهلستون (كه در حال حاضر از آن باغها اثري ديده نمي‎شود) است.

هر يك از اين باغها محل اقامت زمستاني شاه عباس اول و هر كدام داراي عملكرد خاصي مانند: حرم‎سرا، تشريفات، تفريح، شكارگاه و... بود.

همچنين علاوه بر اين باغها 2 باغ ديگر در دوره صفويه ساخته شد: باغ صفي‎آباد كه در آن رصدخانه وجود داشت و استخر عباس‎آباد كه براي شكار مورد استفاده قرار مي‎گرفت

6) آشنايي با باغ چشمه علي (دامغان)

چشمه علي در بين کوه‎ها و تپه خاکي‎هاي شمالي آبده و در دره با صفايي در حوزه دهستان رودبار چهارده کلاته، واقع در 35 کيلومتري شهر دامغان در دوره قاجار (فتحعليشاه) با ساخت عمارتهايي زيبا در باغ به عنوان تفرجگاه تابستاني مورد استفاده قرار مي‎گرفت.
اين باغ شامل مجموعه‎هايي چون: مسجد و حمام (جبهه غربي درياچه و نزديک به عمارت فتحعليشاهي)، باغ، استخر، کوشک فتحعليشاهي و ... مي‎باشد.

بناهاي موجود در باغ شامل عمارت قراول خانه با بنايي خشتي و ديگري نشيمن‎گاه شاهان قاجار که در دو طبقه (آجري) و داراي ايوان محصور است كه منظر بسيار عالي از درياچه و باغهاي اطراف دارد.
اين عمارت بر روي شالوده سنگي و در داخل يک درياچه طبيعي قرار گرفته، که به دوره فتحعليشاه قاجار مربوط مي‎شود.
در اطراف درياچه چشمه‌هاي زيادي است که از آنها آب خارج مي شود و همين چشمه، آب شهر دامغان را تامين مي‎کند.
با توجه به شواهد تاريخي در گذشته به دليل وجود چندين مجراي آب در اين باغ به آن عالي بولاغ يا هزارچشمه مي‎گفتند.

که اين چشمه به خاطر فشار بسيار قدرتمند آب زيرزميني همواره حتي در فصول خشکسالي جريان داشته است.

7) آشنايي با باغ چشمه بلقيس چرام

باغ چشمه بلقيس در استان کهگيلويه و بويراحمد، در دشتي هموار معروف به شهرک قلعه کره شهبازي از توابع بخش چرام و در 9 کيلومتري شرق چرام و يک کيلومتري روستاي شهرک در ميان تپه ماهورها و کوهها واقع شده است.
اين باغ از شمال به جاده چرام ـ گچساران، از جنوب به اراضي کشاورزي، از غرب به باغ جهاد کشاورزي(باغ عمران) و از شرق به اراضي کشاورزي و کوههاي همجوار محدود مي‎شود. چندين نهر فصلي و دايمي در اين دشت جريان دارد و محصولات غلات چون گندم، جو و برنج در اين منطقه کشت مي‎شود.
اين بنا به گفته اهل منطقه توسط زني به نام بلقيس حدود اواخر دوره ساساني و اوايل دوره اسلامي احداث گرديد. در سال 1327 مردم محل در اطراف آن به احداث چند باغ کوچک اقدام نمودند و در سال 1338 شخصي به نام اسکندر خان چرامي آن را خريداري شد و به گسترش آن اقدام نمود. چشمه بلقيس نام جديد روزگار ما براي باغي است كه مرحوم اسكندر خان چرامي در اطراف اين چشمه بر جاي باغي كه از ازمنه پيش از او، در اين محل وجود داشت توسيع و تجديد رونق نموده است.
مدتي هم اين باغ و يك آبادي كوچك نزديك آن در مكاتبات و اسناد و بعضي از سفرنامه ها به نام اسكندريه شهرت گرفته است... به نظر مي‎رسد اين باغ مربوط به اواخر دوره قاجار و اوايل دوره پهلوي مي‎باشد. اين باغ با مساحتي در حدود 38960 متر مربع و شامل فضاهايي چون 4 برج به ابعاد 70 *150 متر در ضلع غربي باغ، چشمه، استخر و در قسمت شرقي آن صخره‎اي بزرگ به ارتفاع 20 متر تشکيل شده است. اين باغ در حال حاضر در تملک شهرداري مي‎باشد.

پوشش گياهي اين باغ بدليل گرمسيري بودن اين منطقه شامل اکاليپتوس، سدر، بلوط، سرو و داراي درختان متنوع ميوه‎اي چون گردو، گلابي، سيب، ليمو ترش، خرمالو، پرتقال، نارنگي، انجير، انگور، توت، نارنج، نخل و ... مي‎باشد. همچنين بوته‎هاي گياهي گوناگون و گلهاي مختلف در آن به چشم مي‎خورد.
نظام آبياري اين باغ بر اساس فوران آب چشمه‌هاي اصلي و چندين چشمة فرعي مي‎باشد که بوسيله نهرهاي کوچک و بزرگ متعددي در باغ جريان مي‎يابد و آب مازاد آنها بوسيله جويي بزرگ به طرف استخر باغ که در ضلع جنوب غربي باغ واقع شده هدايت مي‎شود.

اين استخر زيبا به شعاع 10 متر و عمق 1/5 متر بصورت دايره و داراي سه ورودي و يک خروجي مي‎باشد که آب چشمه از مسير خروجي به رودخانه فشيان مي‎ريزد. اين استخر، باغچه‎اي به قطر 4 متر كه پوشيده از درختان نخل، نارنج، پرتقال و گلهاي زيبا و متنوع است را در آغوش گرفته است.
منبع:http://www.hamshahrionline.ir
/س